«آن روز که مظفرالدینشاه امضای خود را پای قرارنامچهای نهاد که امتیاز بهرهبرداری از نفت سرتاسر ایران را - به استثنای ۵ ایالت شمالی هم مرز با روسیه- به آن استرالیایی انگلیسیتبار، ویلیام ناکس دارسی، اعطا میکرد، نه او میدانست چه میکند و نه آن ماجراجوی گمنام میدانست که کلید چه گنج روانی را بهدست آورده است.»
محمدعلی موحد اینگونه کتاب «خواب آشفته نفت» را آغاز کرده تا هم او این کتاب تاریخی در زمینه نفت را به سیاق آثار برجسته ادبی بنگارد و هم اهمیت این ماده معدنی در تاریخ اقتصادی و سیاسی ایران نمایان شده باشد.
پنجم خرداد ۱۲۸۷ شمسی که مته حفاری به لایه نفتی برخورد کرد و خاک مسجد سلیمان را به رنگ سیاه درآورد، کسی گمان نمیبرد که بزرگترین صنعت ایران از عمق ۳۶۰ متری زمین پا به عرصه حیات گذاشته است.
۱۱۰ سال پیش نخستین قطرههای نفت در ایران پس از ۷ سال واکاوی و درحالیکه شرکت ماریوت به نمایندگی از دارسی از اکتشاف نفت ناامید شده بود، به جوش آمد تا پایههای اصلیترین صنعت ایران شکل بگیرد. صنعتی که قرن دوم حیات خود را میگذراند، دورههای پرهیاهویی را از سرگذرانده که هر کدام سرفصلهای بزرگی از تاریخ اقتصادی و سیاسی ایران را رقم زده است. ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۲۹ مهمترین رویدادی بود که صنعت نفت و اقتصاد ایران تجربه کرد، اما قبل و پس از تغییر سرنوشت طلای سیاه نیز روزگار پرتلاطمی بر این صنعت گذشت. ۲ سال و چندماه بیشتر از آخرین دستاندازی که صنعت نفت ایران پشت سر گذاشته، نمیگذرد که بار دیگر زمزمه تحریم به گوش این صنعت میرسد؛ سرنوشت صنعتی که بار اصلی اقتصاد ایران را به دوش میکشد، با سیاست گره خورده است. برخی نیز از پررنگ بودن سهم این صنعت در گردش چرخ اقتصاد بهعنوان نقطه ضعف اقتصاد ایران یاد میکنند و معتقدند وجود این صنعت موجب دورماندن سایر صنایع ایران از توسعه شده است.
تحریمهای اقتصادی که سختترین آن اوایل دهه ۹۰، سد راه صادرات و تولید نفت ایران قرار گرفته بود، اواخر سال ۹۴ از میان برداشته شد تا بار دیگر سطح تولید نفت ایران به آنچه پیش از تحریمها تجربه کرده بود، برسد. اما بار دیگر با خروج آمریکا از برجام، سایه تحریم بر سر این صنعت سنگینی کرده است.
نقش در رشد اقتصاد
بزرگترین صنعت ایران با بیشترین اثرگذاری بر تولید ناخالص داخلی، نخستین صنعت ایران نام گرفت که پس از لغو تحریمهای اقتصادی به ایفای نقش خود در افزایش تولید ملی پرداخت. در شرایطی که صنعت ایران پس از اجرای برجام در انتظار فراهم شدن سایر شرایط بانکی و جذب سرمایهگذاری خارجی قرار گرفت، صنعت نفت ایران بلافاصله مسیر افزایش تولید را در پیش گرفت. برنامهریزی برای افزایش تولید نفت از ماههای پیش از لغو تحریمها بهگونهای انجام شده بود که در فاصله چند روز پس از اجرای برجام، رکورد صادرات ۷ میلیون بشکه نفت در یک روز به ثبت رسید. آثار افزایش تولید و صادرات نفت از همان زمستان سال ۹۴ که لغو تحریمها عملیاتی شد، خود را در تولید ناخالص داخلی کشور نشان داد.
آمارهای بانک مرکزی نشان میدهد در سال ۱۳۹۵ رشد ارزش افزوده بخش نفت نسبت به سال ۱۳۹۴ به ۶۱.۶ درصد رسید. این رشد بالا موجب شد تا بخش نفت سهم ۹.۸ درصدی از رشد ۱۲.۵ درصدی اقتصاد را به دوش بکشد و با این حساب سایر بخشهای اقتصاد در این سال مجموعا ۲.۷ درصد از رشد اقتصاد سهم داشته باشند. صنعت نفت در سال ۹۵ توانست در اقدامی کمسابقه در فاصله زمانی ششماهه به میزان یک میلیون بشکه به تولید و صادرات نفت ایران اضافه کند. طبیعی بود که با رسیدن تولید نفت ایران به سقف ۳.۸ میلیون بشکه که پیش از تحریمها نیز قرار داشت، دیگر رشد تولید در سال ۱۳۹۶ ادامه پیدا نکند. در سال ۱۳۹۶ میزان تولید نفت ایران نسبت به سال گذشته افزایش نیافت، اما میتوان امیدوار بود در نیمه دوم سال بهدلیل تقویت قیمت نفت، ارزش افزوده حاصل از صادرات طلای سیاه افزایش یابد و بار دیگر این بخش تأثیر مثبتی در رشد اقتصادی داشته باشد.
طبق گفته مسعود نیلی، دستیار اقتصادی رئیسجمهور، سهم بخش نفت از تولید ناخالص ملی ایران هرگز کمتر از ۱۰ درصد نبوده است. در طول ۲۴ سال گذشته ۵۳ درصد منابع دولت از صنعت نفت تأمین شده که دولت آن را در بخشهای مختلف هزینه کرده است. درآمد نفتی کشور حاصل میزان تولید و قیمت در بازارهای جهانی است.
سابقه تولید نفت
بررسیها نشان میدهد در ۴ دهه گذشته تولید نفت ایران در بیشتر سالها بین ۳ تا ۴ میلیون بشکه در روز بوده است. درحالیکه تولید نفت ایران در سالهای ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۸ یعنی سالهای ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ بین ۵ تا ۶ میلیون بشکه در روز بود، حجم تولید در سالهای پس از آن هیچگاه از ۴ میلیون بشکه فراتر نرفته است. ارزیابیها نشان میدهد کمترین تولید نفت ایران در سال ۱۹۷۹ و در زمان شکلگیری انقلاب اسلامی در سال ۵۷ اتفاق افتاده است. پس از آن با آغاز جنگ تحمیلی تولید نفت ایران به روزانه ۲ تا ۲.۵ میلیون بشکه در روز رسید، اما با پایان جنگ و آغاز سرمایهگذاری در این حوزه تولید نفت به بالاتر از ۳ میلیون بشکه در روز افزایش یافت و ایران بهتدریج توانست با افزایش سرمایهگذاریها در این حوزه، تولید نفت خود را به ۴ میلیون بشکه در روز افزایش دهد.
ذخایر نفت و گاز ایران
ایران بزرگترین دارنده ذخایر گازی و چهارمین دارنده ذخایر نفتی دنیا به شمار میرود که درصورت تجمیع ذخایر نفتی و گازی جایگاه نخست دنیا را در اختیار دارد. میدانهای نفت و گاز در پهنه گستردهای از کشور از آبهای کمعمق خلیجفارس تا آبهای عمیق دریای خزر و همچنین مناطق خشکی پراکنده است. ذخایر نفت و گاز جزو منابع متعارف محسوب شده و ایران هنوز اکتشاف گسترده و تخمین ذخایر غیرمتعارف شامل شیلهای نفت و گاز و هیدراتهای گازی را آغاز نکرده است. براساس اطلاعات اولیه، در بخشهایی از کشور ذخایر گسترده هیدراتهای گازی وجود دارد که پیشبینی میشود میزان آنها از ذخایر گازی کشور بیشتر باشد. طبق اعلام شرکت ملی نفت، ذخایر درجای هیدروکربور مایع کشور مشتمل بر نفت خام، مایعات و میعانات گازی ۸۳۶.۴۷ میلیارد بشکه است که از این میزان، ٢٣٩ میلیارد بشکه آن قابل استحصال است. از ذخایر قابل استحصال هیدروکربور مایع کشور، ۱۵۷ میلیارد بشکه استحصال نشده باقی مانده است. شورایعالی مخازن شرکت ملی نفت، ذخایر درجای نفت خام کشور را ۷۱۱.۵ میلیارد بشکه اعلام کرده است که از این میزان ۱۷۵.۳۹ میلیارد بشکه ذخایر قابل استحصال و ١٠٢ میلیارد بشکه آن باقی مانده است. طبق برآوردهای شرکت ملی نفت، یک درصد افزایش ضریب بازیافت نفت خام بیش از ۷ میلیارد بشکه نفت بیشتر در اختیار کشور میگذارد که با احتساب بشکهای ۴۰ دلار، بیش از ٢٨٠ میلیارد دلار ارزآوری به همراه خواهد داشت. ضریب بازیافت مجموع ذخایر هیدروکربور مایع کشور ۲۸.۵ درصد عنوان شده است. ضریب بازیافت نفت خام در ایران بهطور میانگین ۲۴.۵ درصد است و این ضریب در بعضی مخازن به ٦٠ درصد میرسد؛ البته این ضریب در برخی مخازن از ۵ درصد تجاوز نمیکند.
شورایعالی مخازن شرکت ملی نفت، مجموع میدانهای نفتی و گازی کشور را ١٧٠ میدان شامل ١٢٠ میدان نفتی و ۵۰ میدان گازی اعلام کرد. همچنین ۳۵۸ مخزن نفت و گاز در کشور وجود دارد که از این میان ۱۶۳ مخزن توسعه یافته و ۱۹۵ مخزن توسعه نیافته هستند.
تاریخ صنعت نفت
ویلیام ناکسی دارسی، میلیونراسترالیایی، نخستین فردی بود که با روشهای جدید روز و دستگاههای حفاری مکانیکی در ایران به اکتشاف نفت و حفر چاه پرداخت. او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمینشناسی به نام برلز استخدام و به ایران اعزام کرد. این گروه، پس از بررسیهای زمینشناسی، گزارش رضایت بخشی داد و احتمال وجود نفت در حوالی قصرشیرین و شوشتر را زیاد و در دیگر نقاط امیدوارکننده دانست. پس از دریافت این گزارش، دارسی نمایندهای به نام ماریوت را در سال ۱۹۰۱ به دربار ایران فرستاد. ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در تمام ایران، به جز ۵ استان شمالی را از مظفرالدینشاه گرفت. چندماه پس از امضای قرارداد، حفاری نخستین چاه درمحلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ، در شمال غرب قصرشیرین آغاز شد. کار حفاری بهعلت نبود راه و ناامنی به کندی پیش میرفت تا آنکه درتابستان ۱۹۰۳ در عمق ۵۰۷ متری به گاز و کمی نفت رسید.
چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهرهدهی این چاه ۱۷۵ بشکه در روز بود. دارسی با ارزیابی نتایج، دریافت اگر در ناحیه چیاسرخ نفتی بیش از این مقدار هم بیابد بهعلت دوری از دریا و نبود امکان حمل به بازار مصرف، سودی عاید او نخواهد شد؛ بنابراین ناحیه را ترک کرد و به خوزستان روی آورد. منطقه چیاسرخ درمرزبندیهای بعدی به دولت عثمانی واگذار شد و اکنون چیاسرخ یک میدان نفتی کوچک در عراق است. درمنطقه خوزستان نخستین و دومین چاه حفر شده، خشک بودند. درنیمه اول سال ۱۹۰۸ سرمایه شرکت رو به پایان بود و هنوز نفتی کشف نشده بود. روسای شرکت به مسئول عملیات که مهندسی به نام دینولدز بود، دستور توقف عملیات را میدهد، ولی او که در محل، وضع را بهتر ارزیابی کرده بود چند روزی از اجرای دستور توقف خودداری کرد و به حفاری ادامه داد. در روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ شمسی یعنی سال ۱۹۰۸ میلادی، مته حفاری به لایه نفتدار برخورد و نفت با فشار از چاه فوران کرد. عمق چاه ۳۶۰ متربود. دومین چاه که ۱۰ روز بعد به نفت رسید ۳۰۷ متر عمق داشت. با به نفت رسیدن این دو چاه وجود نفت به مقدار زیاد درایران به اثبات رسید. پس از کشف نفت در ایران درسال ۱۹۰۹ شرکت نفت ایران و انگلیس تشکیل شد.
از سال ۱۹۰۸ تا سال ۱۹۲۸ تمام نفت تولیدی ایران از میدان نفتی مسجدسلیمان استخراج شد. دراین سال میدان نفتی هفتکل، در سال ۱۹۳۰ میدان نفتی گچساران، درسال ۱۹۳۶ میدان نفتی آغاجاری و درسال ۱۹۳۸ میدانهای نفتی لالی و نفت سفید کشف شدند. درسال ۱۳۲۹ با ملی شدن صنعت نفت، شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید شد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و عقد قرارداد با کنسرسیومی که از چندین شرکت بزرگ نفتی تشکیل شده بود عملیات اکتشافی گستردهای در ۲دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ درحوضه رسوبی زاگرس انجام شد و تعداد میدانهای نفتی بزرگ وکوچک که در این حوضه و درخشکی کشف شده بود به ۵۰ میدان رسید. اکتشاف نفت در خلیجفارس در اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شد و نخستین میدان نفتی بهرگانسر درسال ۱۹۶۰ کشف شد. دردهه ۱۹۶۰ بیش از ۱۰ میدان نفتی در بخش ایرانی خلیجفارس کشف شد. این دهه از نظر تعداد میدانهای نفتی کشف شده در خشکی و دریا درایران منحصر به فرد است. در سال ۱۳۰۵، ۳ مهندس روسی درخارج از حوضه قرارداد شرکت سابق نفت ایران وانگلیس درخوریان سمنان به حفر چاه اقدام کردند. شایعه شد که چاه حفر شده در خوریان به نفت رسیده است، ولی واقعیت این بود که در عمق ۱۰۰ متری چاه به آبی مخلوط با مقدارکمی نفت برخورده بود.
در سال ۱۳۰۸ چند زمین شناس خارجی توسط شرکت تحقیقات ایران و فرانسه به نواحی مازندران و سمنان اعزام و مطالعاتی انجام دادند و پس از حفر ۲ حلقه چاه کمعمق در مشرق بابلسر که نتیجهای به بار نیاورد، شرکت، منحل و کارشناسانش درسال ۱۳۱۰ ایران را ترک کردند. درسال ۱۳۱۴ هنگام حفر قنات درجنوب قم آثاری از مواد نفتی روی آب قنات دیده شد. دولت وقت پس از اطلاع، واحدی به نام اداره مهندسی اکتشافی در وزارت دارایی تأسیس کرد که وظیفه آن اکتشاف نفت در نواحی مرکزی و شمالی کشور بود. این واحد با استخدام چند کارشناس آلمانی و خرید ۲ دستگاه حفاری ضربهای و دورانی، عملیات را در نواحی قم و مازندران آغاز کرد و ۲ حلقه چاه در خشتسر و ۲ حلقه چاه نزدیک به کوه نمک حفرشد، اما حفاریها نتیجهای به بار نیاورد و در سال ۱۳۱۸ متوقف شد.
درسال ۱۳۲۷ دولت ایران برای انجام اکتشاف درخارج از حوضه قرارداد شرکت نفت سابق ایران و انگلیس، شرکت سهامی نفت ایران را تشکیل داد. این شرکت از سال ۱۳۲۸ عملیات اکتشافی را با استخدام زمینشناسان سوئیسی و مهندسین معدن ایرانی آغاز و در سال ۱۳۳۵ در تاقدیسی البرز در ناحیه قم نفت قابل ملاحظهای کشف کرد. درسال ۱۳۳۷ میدان گازی سراجه در شرق قم کشف شد. پس از ملی شدن صنعت نفت و تشکیل شرکت ملی نفت ایران، شرکت ایران نفت در سال ۱۳۳۹ به آن پیوست و به فعالیت اکتشافی در خارج از حوضه قرارداد با کنسرسیوم سابق با نام امور اکتشاف و استخراج ادامه داد. در سال ۱۳۴۵ این شرکت در دشت مغان آذربایجان و درسال ۱۳۴۶ درگرگان بهترتیب نفت وگاز کشف کرد. بهرهبرداری از نفت دشت مغان بهعلت تراوایی بسیار کم سنگ مخزن اقتصادی نیست. گاز کشف شده در گرگان نیز بهعلت بهرهدهی کم چاه که ۵ میلیون پای مکعب در روز است اقتصادی تشخیص داده نشده است. امور اکتشاف و استخراج شرکت ملی نفت ایران در سال ۱۳۴۷ میدان عظیم گازی خانگیران و در سال ۱۳۶۰ میدان گازی گنبدلی را بهترتیب در غرب و جنوب شهر سرخس کشف کرد.
تاریخ قیمت نفت
قیمت نفت در ۳ دهه گذشته فراز و فرودهای بسیاری داشته است؛ بهطوری که در سال ۱۹۹۸ به پایینترین سطح یعنی ۱۱.۹۷ دلار رسیده است. پس از نفت ۱۱ دلار و ۹۷ سنتی سال ۱۹۹۸، پایینترین قیمت نفت مربوط به سال ۱۹۸۸ بوده که نرخ آن به بشکهای ۱۳ دلار و ۲۶ سنت رسید. بر ایناساس در سالهای گذشته بالاترین قیمت مربوط به سال ۲۰۱۲ میلادی بوده که هر بشکه نفت سبک ایران با قیمتی معادل ۱۰۹ دلار و ۷۹ سنت معامله شده است. پس از این دوره، قیمت نفت افول کرد و در ژانویه ۲۰۱۶ تا محدوده ۲۸ دلار در هر بشکه سقوط کرد و پس از آن با تقویت بازار، بهای نفت در مه۲۰۱۸ به ۷۸ دلار در هر بشکه رسید.
گزارش از: محمد عدلی
این گزارش نخستین بار در روزنامه همشهری منتشر شده است.