دکتر حامد وحدتی‌نسب، دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و دانش‌آموخته انسان شناسی پیش از تاریخ دانشگاه ایالتی آریزونا، فینیکس، آمریکا پژوهش‌های متعدد در دو دهۀ اخیر نشان داده‌اند که نخستین بار نوعی از انسان (انسان کارگر/انسان راست قامت) در حوالی دو و نیم میلیون سال قبل جایی در شرق آفریقا پا به عرصۀ حیات گذارد. این انسان مدت زمانی پس از پیدایش (حوالی دو میلیون سال پیش)، آفریقا را پشت سرنهاد و به سمت آسیا و اروپا گسترش یافت.
دانشمندان دلایل زیادی را برای این گسترش عنوان کرده‌اند از آن جمله: تغییرات اقلیمی و مهاجرت پستانداران بزرگ از آفریقا که غذای انسان را تشکیل می‌دادند و حرکت جوامع انسانی به دنبال آنها، بزرگتر شدن تعداد گروه‌های انسانی و پراکندگی بیشتر برای دستیابی به منابع غذایی، دوری از مناطق گرمسیریِ بیماری‌خیز آفریقا و ... علت هرآنچه که بوده، در حوالی یک میلیون و هشتصد هزار سال قبل انسان راست قامت پای به شرقی‌ترین مناطق آسیا (اندونزی) گذارد.
میان شرق آفریقا و جنوب شرق آسیا، مسیرهای زیادی را برای این گسترش نخستین می‌توان در نظر گرفت، اما محتمل‌ترین گزینه حرکت در مسیر خطوط ساحلی بوده است.
خطوط ساحلی همواره در تاریخ به چند دلیل واضح بهترین گزینه برای پراکنش‌های انسانی بوده‌اند.
نخست اینکه دسترسی به منابع غذایی در این خطوط تضمین شده است، دوم، همواره می‌توان انتظار داشت تا با رودخانه‌های آب شیرین که در انتهای مسیر خود به دریا می‌ریزند برخورد داشت و از همه مهمتر، خطوط ساحلی مسیری از پیش تعیین شده هستند که می‌توان به راحتی آنها را تعقیب کرد و حرکت در کنارۀ آنها نیازی به جهت‌یابی‌های پیچیده در داخل سرزمین ندارد.
بی‌تردید، کناره‌های شمالی و جنوبی خلیج فارس یکی از مهمترین معابر برای پراکنش‌های انسانی در ادوار مختلف پیش و پس از تاریخ بوده است.
خلیج فارس بلافصل‌ترین منطقه در سر راه انسانِ خارج شده از آفریقا بوده است. جوامع انسانی خواه از مسیر باب المندب در جنوب دریای سرخ به سمت یمن، عمان و تنگۀ هرمز، که در زمانهایی به کرانۀ شمالی وصل بوده، و یا از طریق شمال شرق آفریقا، صحرای سینا و کرانه‌های شمالی خلیج فارس، از این منطقه برای حرکت و گسترش به سوی شرق استفاده کرده‌اند.
همین اهمیت استراتژیک باعث شده که باستان‌شناسان از دهه‌ها قبل دست به انجام بررسی‌های میدانی متعدد در این حوزه برای یافتن بقایای فرهنگی این انسانها در شکل ادوات سنگی زنند. نتایج چندین دهه بررسی‌های میدانی پراکنده در تأیید این نظر بوده و محوطه‌های باستانی در شکل پراکنش دست‌افزارهای سنگی بر روی سطح هم از برخی جزایر خلیج فارس (قشم) و هم از سواحل شمالی خلیج فارس در مناطقی همچون جام و ریز، میناب و مَکران گزارش شده است.
گرچه بنابه ملاحظات فنی و نحوۀ بازیابی این مدارک نمی‌توان هیچ تاریخ قطعی برای این محوطه‌ها پیشنهاد کرد، اما نوع و ریختشناسیر برخی از مواد باستانی به دست آمده، حاکی از قدمتی چند صدهزار ساله است.
نکتۀ حائز اهمیت دربارۀ نقش کرانه‌های خلیج فارس در گسترش جوامع انسانی، اهمیت توجه به پیشروی و پسروی سواحل در ادوار مختلف تاریخی است. شواهد اقلیم شناسی به وضوح حاکی از این است که خلیج فارس در هزاره‌های گذشته مکرر دچار بسط و قبض شده است.
بدین معنی که گسترۀ سواحل قابل عبور آن گاه تا ده‌ها کیلومتر در نواحی شمالی امتداد یافته و در مواقع کوچک شدن به شکل دریاچه‌ای کوچک در میان مکان امروزین خلیج فارس ظاهر شده است.
از همین روی تعجب‌آور نخواهد بود تا ادعا شود چه بسا بسیاری از محوطه‌های باستانی انسان‌های اعصار نخستین، امروزه در زیر رسوبات دریایی خلیج‌فارس مدفون شده باشند.
یکی از مهمترین گذرگاه‌های مورد استفاده برای عبور انسان به فلات ایران، تنگۀ میناب در شمال خلیج فارس است. بررسی‌های باستان‌شناختی چند سالۀ اخیر به روشنی نشان داده که محوطه‌های زیادی منتسب به ادوار انسان نخستین را می‌توان در این تنگه مشاهده کرد.
امید است که مسئولین ذیربط با اختصاص دادن بودجه‌های کافی راه را برای باستان‌شناسانی که علاقمند به تکمیل این بررسی‌ها در سرتاسر کرانه‌های شمالی خلیج فارس هستند هموار کنند تا تصویری واضح از نقش بی‌بدیل این آبراهه در ادوار پیش از تاریخ به دست آید.
همچنین می‌توان با لحاظ کردن رابطۀ تاریخی همواره مثبت با کشور عمان، گروه‌هایی از باستان‌شناسان ایرانی را برای انجام بررسی به مناطق ساحلی عمان گسیل داشت.
انتهای پیام/*